Op wereldreis met graaf von Zeppelin en Liga sigaretten.
In: fmm 29, March 2004, pp. 36 - 40.
Kan u zich de tijd niet meer herinneren toen roken nog gezond was en sigaarvormige schepen door de lucht vlogen? Dan zal de publicatie "Zeppelin-Weltfahrten" (Dresden, 1933) uw geheugen ongetwijfeld opfrissen. In onvervalste propagandastijl schetst dit inkleefalbum de turbulente geschiedenis van de Zeppelin luchtballonnen als een succesverhaal dat de hele Duitse natie tot eer strekt. "Man muss wollen, man muss daran gelauben, dan wird es gelingen!", bloklettert de inleidende tekst strijdvaardig en met dit citaat wordt graaf von Zeppelin meteen neergezet als een nationale held wiens onwrikbare idealen de roemrijke toekomst van Duitsland zouden vormgeven.
In tegenstelling tot de meeste geïllustreerde propagandabladen uit de jaren 1930, was "Zeppelin-Weltfahrten" niet in afgewerkte vorm in de handel verkrijgbaar. Wie de hele reeks in te kleven fotootjes wilde verzamelen, moest sparen, en wel door véél te roken. De losse bromidedrukjes zaten ingesloten in sigarettenpakjes van het merk Liga, Club of Sankt Georg en volledige verzamellijsten van de genummerde foto's konden bij de tabakswinkel opgevraagd worden. Ook het kijkapparaatje dat diende om de kleine beelden uit te vergroten en zo alle details waarneembaar te maken, kon men daar aankopen voor maar 90 Pfennig. Dergelijke verkoopstrategieën bestaan vandaag de dag nog - denk maar aan het puntenplan van Artis Historia -, maar in dit geval springt een wel zeer komische paradox in het oog. Vrijwel alle Zeppelin luchtballonnen waren immers uit brandgevaar geheel of gedeeltelijk rookvrij, wat volgende aandoenlijke commentaar oplevert in het logboek van Zeppelin-kapitein Breithaupt: "Aan kleine sierlijke tafels zitten passagiers in groep te lezen, spelen, drinken en roken. Enkel mentholsigaretten natuurlijk! Ja, roken! Het is een genot dat moeilijk te ontberen valt, zwaarder dan alle aannemelijkheden des levens. In de gemeenschappelijke woonruimte zitten dames en heren met het verlangen naar een sigaret op het aangezicht geschreven. Is het werkelijk een gebrek aan wilskracht waardoor men het verlangen naar een sigaret zo moeilijk kan onderdrukken? Ik geloof het niet. Steeds weer ziet men na een succesvolle landing passagiers en bemanningsleden in versnelde pas van boord gaan om een sigaret op te steken." De rokende verzamelaar was bij deze gewaarschuwd!
Het boek steekt van wal met een beknopte geschiedenis van de ballonluchtvaart waarin het belang van graaf von Zeppelins bestuurbare luchtschip wordt onderstreept. De bewering dat deze Duitse oud-officier (1838 - 1917, ill. 1) de bedenker van dit concept zou zijn, strookt niet helemaal met de waarheid, want de Fransman Giffard had reeds in 1852 een eerste succesvolle vlucht met een bestuurbare ballon uitgevoerd boven Parijs. Toch werd de evolutie van het luchtschip in belangrijke mate geschreven door von Zeppelin. Vooral zijn ontwerp voor een vaartuig met een stalen geraamte was zonder twijfel het meest ingenieuze, innoverende en megalomane in zijn soort (ill. 2). Het zou evenwel nog tot 1896 duren (23 jaar na de eerste bekendmaking van zijn idee) voor von Zeppelin zijn uitvinding kon verkopen aan de Vereniging van Duitse ingenieurs en in 1899 werd het eerste luchtschip, de LZ-1 (L voor Luft, Z voor Zeppelin), geconstrueerd in een drijvende loods nabij Manzell. Een jaar later maakte deze 128-meter lange 'sigaar' haar eerste vlucht die achttien minuten duurde en vijf passagiers vervoerde. Zware constructiefouten bleven de eerste generatie Zeppelins echter parten spelen, waardoor de LZ-2, -4 en -5 op een spectaculaire manier aan hun einde kwamen (ill. 3). Het voortbestaan van het bedrijf leek door tegenslag en financiële bekommernissen bedreigd, maar een publieke inzameling die ruim zes miljoen Duitse mark opleverde, gaf von Zeppelin in 1908 een tweede kans om zijn wilde dromen waar te maken. Hij vestigde een nieuwe bouwwerf in Friedrichshafen en schaafde zijn ontwerp drastisch bij. In 1910 startte het bedrijf met de uitbouw van de eerste civiele luchtvaartmaatschappij (de 'Delag') die voorzag in verbindingen tussen de grootste Duitse steden. Transatlantische lijnvluchten volgden kort daarna. Het absolute succesnummer van de vijf Duitse Delagschepen was de "Viktoria Luise", die in 1400 commerciële vluchten zowat 55000 km aflegde en in totaal een kleine 10000 passagiers vervoerde (ill. 4).
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden bewapende Zeppelins enkel ingeschakeld voor militaire doeleinden en voerden ze zowel verkenningsvluchten als raids uit tegen de vijandelijke strijdmachten. Vanaf 1917 bleken luchtschepen echter niet geschikt als offensief middel. Door hun beperkte wendbaarheid en vluchthoogte waren ze te gemakkelijke prooien voor de ontvlambare fosforkogels van het Britse leger. Al bij al voerden de Duitsers tijdens de oorlog 159 vluchten uit die aan 557 soldaten het leven kostten. Na de oorlog werd de Duitse militaire luchtschipbouw volledig aan banden gelegd door het strenge Verdrag van Versailles. De enkele schepen die de oorlog overleefd hadden, werden overgedragen aan de geallieerden als herstelbetalingen. Met de steun van de Amerikanen startte von Zeppelins opvolger, Dr. Hugo Eckener, in het begin van de jaren 1920 met de constructie van een reeks prestigieuze burgerluchtschepen. In 1924 zette de LZ-126 onder leiding van Eckener koers naar Noord-Amerika. De 8000 km lange reis over de Atlantische Oceaan werd in drie dagen en negen uur afgelegd en het schip landde op 15 oktober onder veel belangstelling op de luchthaven van Lakehurst nabij New York.
De tweede helft van het boek besteedt uitsluitend aandacht aan de hoogdagen van de Zeppelin luchtballonnen die hierop volgden. Vooral het paradepaardje van het bedrijf, de LZ-127 of "Graf Zeppelin", wordt uitvoering geïllustreerd met prachtige foto's van de luxueuze eetzaal, het panoramadek, de slaapcabines en leessalons (ill. 5 tot 9). Ook de prestigieuze reizen die met dit vliegende paleis werden ondernomen, komen in woord en beeld aan bod. Landkaarten waarop de vliegroutes staan aangeduid leiden elk reisverslag in: de Noord-Amerikavluchten in 1928, '29 en '30, de reizen naar Spanje (1929), Engeland (1931), Zuid-Amerika (1930), Moskou (1930) en Egypte (1931). Klap op de vuurpijl is de wereldreis die de "Graf Zeppelin" in 20 dagen, 4 uur en 14 minuten tijd aflegde (1929, ill. 10). In het boek levert dit vooral unieke luchtopnamen op van archeologische sites, exotische landschappen en verre steden, met de kenmerkende schaduw van het sigaarvormige luchtschip als een stempel op het beeld gedrukt (ill. 11 en 12).
Waar het boek abrupt afbreekt (1933), eindigt het verhaal van het luchtschip natuurlijk niet. De stijgende macht van de Nazi's in Duitsland en hun latere greep op de geschiedenis van de Zeppelin wordt in de vertelstijl en typografie van het album reeds aangegeven. Vanaf het midden van de jaren 1930 zouden de Nazi's luchtschepen inzetten voor propagandadoeleinden. Zeppelins werden gedecoreerd met hakenkruizen en verspreidden pamfletten onder de bevolking. Na de spectaculaire ramp met de "Hindeburg" (New York, 1937), waarin 36 mensen om het leven kwamen, liep het succesverhaal van de Zeppelin echter definitief ten einde. Ook de Nazi's verloren hun vertrouwen in het luchtschip als militair middel en in 1940 werd het laatste luchtschip, de "Graf Zeppelin II", ontmanteld.
